هیئت های عزاداری پدیده ای سنتی و ماقبل مدرن هستند - وبلاگ گربه

به گزارش وبلاگ گربه نشست نقد کتاب هیئت های عزاداری در جامعه ایران با حضور جبار رحمانی، مولف کتاب، سید حسین شهرستانی و سعید طاوسی خشنود چهارشنبه (5 شهریورماه) به صورت مجازی در سرای اهل قلم خانه کتاب برگزار گردید.

کتاب هیئت های عزاداری در جامعه ایران در 222 صفحه به مقوله هیئت های مذهبی در جامعه ایران از نگاه انسان شناختی و جامعه شناسی می پردازد.

هیئت ها برگرفته از جماعت جوانمردی است

جبار رحمانی، انسان شناس و عضو هیئت علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم در شروع این نشست با شرحاتی درباره کتاب گفت: ایده کتاب این بود که به هیئت های عزاداری در ایران بپردازم. این هیئت ها پدیده ای سنتی و ماقبل مدرن هستند؛ لزوما از گسست شکل نگرفته و یک نوع بازسازی خلاقانه بر جماعت های آیینی است که پیش تر در عیاران و یا حتی جوانمردان این فرم را می بینیم که در یک جمع مشترک با هم همکاری نمایند. علیرغم این هیئت پدیده مدرنی است که ریشه های خود را در سنت دارد. سنت مفهوم اسلامی ندارد و این سنت جماعت آیینی در ایران همیشه وجود داشته است.

او اضافه نمود: نکته بعد این است که این سازوکار باید در جماعت شهری بازتولید گردد. هیئت به افراد یک نوع تعلق اجتماعی می دهد. آنچه سعی کردم در کتاب نشان دهم این است که ساختار جماعت آیینی به گونه ای است که مداخله نهادهای رسمی می تواند در آن بیشتر باشد.

این پژوهشگر به بخش دوم کتابش اشاره نمود و گفت: بخش دوم مجموعه یادداشت هایی بود که مربوط به عزاداری محرم در چند سال اخیر است. آن جا هم سعی کردم بر تکثر و تنوع سنت های عزاداری تا کید کنم. این تکثر یک جامعه است که در فرم های خاص خود است و جامعه در اشکال مختلف به طرح های خود واکنش نشان می دهد. من سعی نکردم از آن کاملا دفاع کنم و هر جماعتی می تواند مخل باشد و می تواند لزوما کارکرد آن در بلندمدت مثبت باشد.

در ادامه سید حسین شهرستانی، پژوهشگر و مدیر گروه حکمت و هنر پژوهشکده فرهنگ و هنر اسلامی با اشاره به بخش های مختلف کتاب گفت: کتاب دو بخش دارد؛ بخش اول مقالات تفصیلی است و بخش دوم یادداشت های کوتاه و ناظر به مسئله هیئت که هر دو بخش مغتنم است؛ بخش اول می تواند تبدیل به سابقه ای درباره مسئله مواجهه با هیئت گردد؛ برای مثال یکی از مقالات منتشرشده در کتاب سال 93 نگارش شده و بعد از هفت سال تغییرات را می توان در آن آنالیز کنیم. غربی ها در این زمینه بسیار پیش روتر از ما هستند و جزئیات تاریخی را منتشر می نمایند، اما این فرهنگ آرشیوی در آرشیو ما نیست و ما از این فرهنگ دوریم.

مدیر گروه حکمت هنر پژوهشکده فرهنگ و هنر اسلامی در ادامه بیان نمود: اساسا آنچه جامعه شناسان آلمانی از دوره انتقال سنت به مدرنیته می دیدند یک صورت بندی مفهومی قدرتمند است. برای اینکه جماعات غیر مدرن بتواند یک جماعت مدرن را صورت بندی کند. مفاهیم علوم اجتماعی امکاناتی برای تحلیل در تاریخ دارند و به نظر می رسد قدم اول این است با پدیده های دنیا تطبیقی برقرار کنیم. گام بعدی این است از این بینش پلی بزنیم و از آن عبور کنیم.

شهرستانی با بیان اینکه این مفاهیم در غرب بازسازی گردد، گفت: این مفاهیم برای پدیدار کامل نیستند. یکی از گام های بعدی در این کتاب برداشته گردد این است که وجود انطباق مفهوم را با پدیدار بسنجیم. باید ببینیم این مفاهیم چه محدودیت هایی دارد و از خلال توجه به امکانات سعی کنیم مفاهیم جدید خلق گردد و اینگونه است که علوم انسانی تازه خلق می گردد. در گام دوم در این کتاب کوشش شده معنای جوانمردی و فتوت شرح داده گردد. جوانمردی و فتوت به معنای عام مهم ترین مفهوم است چه پیش از اسلام و چه پس از اسلام و این از نقاط میانجی فرهنگ شیعی، فرهنگ عرفانی و فرهنگ صوفیانه در ایران و فصل مشترک سه ساحت فرهنگی محسوب می گردد.

او اضافه نمود: نکته مهم جوانمردی و هیئت این است که امکانات این مفهوم را برای یک پدیده تازه نوظهور فراهم کنیم. فتوت امری سنتی است که خود را با دنیا مدرن هماهنگ نموده است. هیئت یک پدیده معاصر و ظهوری از پدیده عزاداری در دنیای مدرن است و تلاقی و گفت وگوی فرهنگی ما با مدرنیته به حساب می آید. امکانات فتوت را بیش از این بسنجیم تا دائما ادبیات نظری جامعه شناسانه پیرامون هیئت غنی تر گردد.

مدیر گروه حکمت هنر پژوهشکده فرهنگ و هنر اسلامی با طرح این پرسش که وجه فصل هیئت عزاداری با جوانمردی چیست؟ گفت: اگر این فصل به درستی تعیین نگردد ما به این پدیده نزدیک نشدیم؛ حتی اگر جوانمردی را ذیل آنچه در نظر بگیریم که هیئت های عزاداری در آن قرار می گیرند باید فصل مشترک آن را پیدا کنیم. مسئله هیئات با اخلاق شریعت، هیئت و رسانه، هیئت و سیاست از موضوعاتی از باید در جامعه شناسی هیئت ها به آن پرداخته گردد.

جامعه شناسان به استنادات خود اهمیت نمی دهند!

در ادامه نشست سعید طاووسی خشنود، پژوهشگر تاریخ با بیان اینکه در کتاب هیئت های عزاداری در جامعه ایران دبیر بخش تاریخ بوده است، گفت: در ارزیابی کتاب سعی ام بر این است به نویسنده و ناشر یاری کنم. ما هم اکنون رشته جامعه شناسی تشیع داریم و دانشجویان ما که می خواهند درباره مناسک شیعه تحقیق نمایند، نمی دانند به چه سمت و سویی باید بروند و نظراتی را به کار بگیرند. این کتاب ارائه خوبی برای تحقیق در زمینه فتوت و جوانمردان بوده است. نفس نگارش این کتاب که ثبت تحولات است بسیار مفید است. در بخش دوم کتاب مقالاتی مصور وجود دارد و ما باید در کتاب های جامعه شناسی به بخش بصری بیشتر توجه کنیم. با این وجود باید از تصاویر بیشتر استفاده می شد؛ برای مثال در مقاله دوم بخش دوم کتاب اگر تصویر بود، قطعا یاری بیشتری به دانشجویان می کرد.

او با اشاره به دیگر بخش های مهم کتاب بیان نمود: از محاسن مهم کتاب می توان به استفاده مولف از منابع متعدد و از زبان های مختلف اشاره نمود. طرح جلد کتاب بسیار زیبا و تاثیرگذار است و در دیده شدن کتاب بسیار موثر است.

طاووسی خشنود با اشاره به مسائل کتاب توضیح داد: نمایه در این کتاب پیش بینی شده اما اشکالاتی دارد که بهتر است در چاپ های بعدی رفع گردد. برای مثال شیعه در بخش کالاهای فرهنگی آمده که باید در بخش ادیان قرار می گرفت. ثانیا فهرست منابع در نمایه ذکر نمی گردد. نمایه احتیاج به بازتنظیم دارد؛ برای مثال مصاحبه ای که در فصل آخر آمده و نام مصاحبه شوند تعیین نیست.

مولف کتاب پاسخ به شبهات مربوط به امام حسن(ع) و امام حسین(ع) مهم ترین مشکل کتاب را استناد و ارجاع دانست و اضافه نمود: برخی مطالب در کتاب مطرح می گردد و مستندی ذکر نشده است. برای مثال صفحه 198 کتاب گفته می گردد سنت ها در دوره صفوی و قاجار سرکوب شده، اما به استنادی ارجاع نشده است. در صفحه 125 اشاره می گردد مخالفان عزاداری توسط معزالدوله دیلمی سرکوب شده اند در حالیکه من به عنوان استاد تاریخ همچین چیزی نشنیده ام.

او بیان نمود: جامعه شناسان به استنادات خود اهمیت نمی دهند و قولی می گیرند و آن را تحلیل می نمایند. بحث دیگر کم توجهی به جامعه شناسی عزاداری است که به خوبی در این کتاب به آن اشاره شده است. در برخی قسمت های کتاب از ادبیات علمی و به ادبیات شفاهی نزدیک می گردد.

انتقادها را می پذیرم

جبار رحمانی در خاتمه نشست در پاسخ به انتقادها بیان نمود: نقدها را می پذیرم و در اولین فرصت سعی می کنم این خطاها را اصلاح کنم. در بحث مدرن این مفهوم را وسیع و در اشکال مختلف می بینم؛ که بخش هایی را قرض گرفته ایم، بخشی را ابداع و بخش هایی را بازسازی نموده ایم و این سه فرایند مدرنیته خود را ساخته ایم و هیئت ها بخشی از بازسازی خلاقانه بوده است.

رحمانی با بیان اینکه کتاب با سیاست دورکیمی نوشته شده است، ادامه داد: در خلال آیین ها نظم ساخته می گردد نظام عاطفی ما در این ترکیب کنار هم قرار می گیرد و تجربه ایمان شیعی در خلال آیین ها به دست می آید. منطق میان رشته ای می تواند یاری کند که برای مثال رشته علوم اجتماعی و تاریخ ارتباط بیشتری با هم پیدا نمایند.